Архивда турган суҳбат…

(Публицист Бердиёр Жума ва ёш журналист Маҳкамбек Тожиев билан 2007 йили ўтказилган суҳбат)

Бердиёр Жума:- Олтмишга кириш қанақа бўларкан?

Ботир Норбой:- Олтмишга кирганимга ўзим ҳам унчалик ишонмайман. Худога шукур гавдам тик, қон босим деган балони ҳисобга олмаганда, соғлиғим ҳам ёмон эмас. Аммо вақт деган нарса жудаям учқур экан. Кечагина онам читдан тикиб берган халтага китоб-дафтаримни солиб мактабга борувдим. 1966 йили Тошкент университетнинг филология факультетига киргандим…Бугун мана, кўриб турибсиз…Сочларда оқ, манглайда ажин…деганларидай.

Бердиёр Жума:- Босиб ўтган умр йўлингизга қарасангиз қандай туйғуларни бошдан кечирасиз?

Б. Норбой:- Ҳаёт чор-атрофда олов ёқиб қўйгану, мен шу оловлар ичидан ўтиб келаётгандайман. Фақат бу олов гоҳ ҳаддан ташқари совуқ- музлатадиган даржада, гоҳ ўта иссиқ, куйдирадиган даражада…

Бердиёр Жума:- Болалик йилларингизни қандай хотирлайсиз?

Б. Норбой:- Болалик йилларимда, “совуқ олов”, деганимдай, ғамгин хотиралар мўлроқ. Кўзимни юмсам, тўшакда оғир хаста ётган отам хаёлимда гавдаланади. «Кел, оёғимни бос, уқала», дейди у киши, мен, кучим етмасада, айтганини қилишга интиламан. Кўп ўтмай отам қазо қилди. «етти кундан кейин қайтиб келади», дейишди унинг тобутини кўтаришга келганлар. Мен, ҳали олтига тўлмаган бола, отам ростдан ҳам қайтиб келса керак, деб ишонгандим…
Кўп ўтмай мактабга бордим. Яна икки йилча ўтиб-ўтмай кичик опачам ҳам сил касалига чалиниб, вафот этди. Худди шу ўлим менинг руҳиятимга қаттиқ таъсир қилди. «Нега отам ўлди? Нега опачам қазо қилди?» деган ўй тарк этмасди. Катталр эса, «Аллоҳ Таолонинг иродаси, унинг ишига аралашиб бўлмайди», дейишарди. Астағфуриллоҳ! Ёш бошим билан Худодан ҳам хафа бўлиб кетдим. Мактабда эса Худо йўқ, деб ўргатишди…
Аллоҳга шукурки, онам раҳматликнинг ўгитлари таъсирида ич-ичимдан яратувчининг борлигига ишона бошладим. Онам раҳматлик ҳар бир гапини Аллоҳни эслаган ҳолда гапирардилар, менга “Аллоҳга шак келтирма”, “мактабда мажбур бўлиб, тил учида гапиришга мажбур бўлсанг ҳам, ичингда Худонинг борлигига имон келтир” дердилар. Иш бошлаб компартияга ўтиш имконияти туғилганда ҳам, онамнинг насиҳатлари эсимга тушиб турди. Коммунист бўлиш имкониятлари туғилганда ҳам бу нарсага қаттиқ ҳаракат қилмаганман. Ҳозирда, гарчи диний илмим ошиб тошиб ётмаган бўлсада, беш вақт номозни канда қилмасликка, Аллоҳнинг фарзларини бажаришга ҳаракат қилиб келаман.

Бердиёр Жума:- Ҳар бир Инсон ҳаётида Аллоҳ ўзининг борлигини намаён қилиб келади, деган гап бор. Шунга ишонасизми?

Б. Норбой:- Ич-ичимдан қаттиқ ишонаман. Ўзимга Аллоҳ таоло ёрдам бериб келаётганини ҳис этаман. Мен мактабда адабиёт, жамиятшунослик, тарих фанларидан яхши ўқирдим. Айниқса шеърлар эсимда кўп қоларди. Бироқ аниқ фанларга унчалик қизиқмасдим. Нимагадир, мен албатта, журналист бўламан, деб ишонардим. Аммо, адабиёт дарсликларидаги шеърларни ўқирканман, «биз (яъни ўзбеклар) ҳаммадан бахтли одамлармиз», деб шеър ёзишганига ҳайрон қолардим., чунки, фақат катта опам ва қариндош-уруғларларнинг кўмаги билан яшаётган оиламиз ҳаётида, қийинчиликлар, оддий инсоний бахтдан кўра бахтсизлик кўпроқ эди… Аллоҳнинг қўллагани шуки, ўқишга кириш жараёнида қизиқ ҳангомалар бўлди. Иншо ёзаётганимизда, консультация бераётган муаллимимиз (Карим Назаров):- «Агар адабиётга чин дилдан қизиқсанглар, эркин мавзуда ёзинглар, мабодо 4 қатор шеър ҳам қўшиб қўйсанглар, даражасига қараб биз буни ҳам ҳисобга оламиз», дедилар. Шунда «албатта эркин мавзуда иншо ёзаман», деган ўйни кўнглимга тугиб қўйдим. Эркин мавзуда иншо ёзиб, 8 қатор шеърни ҳам қистириб ўтдим. Тил ва адабиётдан оғзаки имтиҳон топшираётганда ўша ернинг ўзида абитуриентлар бир-бирига берган ва шу баҳонада мен ҳам ўрганиб олган саволлардан бири тушди. Имтиҳон олаётган муаллим, «адабиётнигина эмас, тилни ҳам билар экансиз», дея 4 баҳо қўйди. Тарихдан имтиҳон олишаётганда муаллим олдига жавоб учун келганимда имтиҳон варақасига ҳали жавобимни эшитмай туриб, «3» деган рақамни ёзди, мен эса: «Нега менга 3 қўясиз, ҳали гапирмадимку», деб, беихтиёр муаллимнинг қўлига тармашдим. Тарихчи опа числони ёзаётганини айтди. Тарихдан тушган саволларга баҳоли қудрат жавоб бердим. Жавобим туфайлими, ёки гап-сўзларим таъсиридами тарихчи опа ҳам тўрт баҳо қўйди… (Тошкентда зилзила бўлганлиги сабабли, имтиҳонлар эртароқ бошланганди, ўша куни 1966 йилнинг 3 июли бўлса эҳтимол.) Шу тариқа нимаси биландир бир-бирига ўхшаб кетадиган, нимаси биландир ўхшамайдиган талабалик йиллари бошланди… Талабалик даврларида ҳам, кейин ҳам, ҳар бир қайсар одамники каби, менинг бошимдан кўп гаплар ўтди…

Бердиёр Жума:- Биз Сиз билан бир даврда ўқиганмиз. Мен икки қурс кейин ўқиган бўлсамда, Сизни турли мажлислар ва адиблар билан учрашувларда кўрганман. Қандайдир ўжарроқми эдингиз, назаримда.Кузатишларим тўғрими?

Б. Норбой:- Тўғри бўлса керак, чунки бу гапни кўп одамлардан, ҳатто устозларим Одил Ёқубов, Шукруллолардан ҳам эшитганман.

Бердиёр Жума:- Сиздаги ўша ўжарлик тез йўқолиб кетмаган бўлса керак… Ўжар одамларнинг ҳаёти ҳамиша оғир кечади.

Б. Норбой:- Билмадим, шундай бўлса керак. Менимча, қайсарлик табиатимда бор. Ҳозиргача, гап келганда «отамни аямай»диган одатим борлигидан “қоқилиб” юраман.

Бердиёр Жума:- Худди шу хил одатлар, улар туфайли ҳаётингизда юз берган воқеаларни гаплашайлик-да, экстремал вазиятларда кимнинг кимлиги намаён бўлади, дейишадику…

Б. Норбой:- Ўзим ҳам шундай деб ўйлайман. Инсонни ҳамма вазиятларда кузатиш керак. Аммо Сиз айтган экстремал, ҳаяжонли, деймизми, вазиятларда унинг ўзлиги кўпроқ намаён бўлади…Ўқувчилик пайтларида ҳам, иалабалик йилларида ҳам ўжарлигим билан боғлиқ “стичка”лар бўлиб турган. Бизнинг пайтимизда талабалар ёппасига пахтага олиб чиқилишидан кўпчилик хабардор. Бир гал пахта теримида кураторимиз Ботирхон Акромов билан бир «стичка» бўлгани эсимда, айтаверайми?

Бердиёр Жума:- Айтингда, қуруқ гаплардан кўра, шунақа «стичка»лар қизиқарли.

Б. Норбой:- Иккинчи курсларда бўлса керак, Сирдарё вилоятида пахтада эдик. Ҳозир илмий-ижодий жамоатчиликка анча-мунча танилиб қолган Маҳмуд, Нормўмин деган курсдошлар билан шерик бўлиб пахта терардик. Гоҳ-гоҳ ўтириб суҳбатлашардик. Бир гал суҳбатлашиб ўтирганимизда Ботирхон ака келиб, узоқроқдан туриб, «Ҳо, туринглар, пахта теринглар» деб бақирдилар. Курсдошларим ўринларидан туриб пахта тера бошлашди. Менга домланинг бақиргани ёқмадими, ўтиравердим. У секин яқинлашиб, «Ҳо, шапка, сенга айтяпман, тур ўрнингдан», деб ўдағайлади. «Турмайман, термайман», дебман. «Ҳа, нега термайсан?» деган табиий саволга: “Бизлар терган пахта туфайли Сиз ректорни олдида обрў оласиз! Ректор Рашидовнинг олдида обрў олади, пахтани ҳаммаси ўрисларга кетади”, дебман.

Бердиёр Жума:- Ботирхон акани ҳам яхши эслайман, юмшоқ табиатли, мумтоз адабиётни яхши биладиган олим эдилар. У кишининг “термайман” деган гапингизга муносабати бўлди?

Б. Норбой:- Индамай орқасига қараб кетди. Бироқ эсида қолган экан. Бир галл (у ҳам пахта терими пайти эди) курсдошимиз Истамни домлаларга қўполлик қилгани учун муҳокама қилиб университетдан ҳайдамоқчи бўлишди. Ботирхон ака «Сизлар бу ерда комсомолдан ўчириш, ўқишдан ҳайдаш ҳақида қарор чиқаряпсизлар-ку, бу гапни курсдошлари ҳам эшитсин, ана эшикдан мўралаб туришибди, эртага менинг бошим балога қолади, уларни орасида битта Ботир дегани бор! Нақ балонинг ўзи», деб қолса бўладими! Шунда мени ичкарига таклиф қилишди, мен эса: «Истам жуда тўғри иш қилган. Биз неча километрлар йўл босиб, ёмғирда баракка етиб келдик, домлалар эса, бизга автобус юбориш ўрнига бу ерда шахмат ўйнаб ўтиришибди. Эртага талабалардан ярми касал бўлиб қолади, бунга ким жавоб беради?” деб, уни ҳимоя қилган бўлдим. Ўшанда Истамни муҳокома қилаётганларнинг анчасининг дами ичига тушиб кетди, чамамда. Уни пахтадан ҳайдаб юборишдию, аммо ўқишдан ҳайдалмай қолди.

Бердиёр Жума:- Ҳайдалмай қолганида Сизнинг хизматингиз ҳам бор бўлса керак?

Б. Норбой:- Менимча унчалик эмас, Қашқадарёдан отаси келиб, унинг ўрнига кечирим сўраб, домлаларга учрашиб юрганини эшитганман.

Бердиёр Жума:- Талабалик йилларидаги воқеалар, устозларингиз ҳақида гапириб бермайсизми?

Б. Норбой:- Биласиз, бизга Университетда кўп домлалар дарс берган. Шулар орасида менга Норбой ака Худойбергановнинг дарси ёқарди. Норбой ака ўзининг қишлоқча дангалчилиги билан ажралиб турар, унинг талабалар билан савол-жавоб тарзида дарс ўтиши, савол берган, ўз фикрини очиқ айтган талабаларни ёмон кўрмаслиги менга маъқул эди… Бир гал дабдурустдан: «Шарқ юлдузи»да чиққан мақолангиздаги Эркин Воҳидов шеърлари ҳақидаги фикрларингизга қўшилмайман. Сиз гўё арузда замон проблемаларини кўтариб бўлмайди, дегандай ёзгансиз. Бу фикрингизга ҳам тўғри эмас», дедим. Н. Худойберганов ҳар бир кишининг ҳамма масалада ўз фикри бўлиши кераклигини, мени зўрлаб ишонтираолмаслигини айтганди. Бора-бора унинг Эркин Воҳидов, замон муаммоларини шеъриятга олиб киришдан чўчигани учун ўзини арузга урди, деган фикри тўғри эканлигига ишона бордим.

Бердиёр Жума:- Шахсий ҳаётингиз ҳақида гапирмоқчи эдингиз?

Б. Норбой:- Уйланганман. Беш ўғлим, бир қизим бор. 1973 йили Онам ва қаллиғимни Тошкентга олиб келиб, ижарада бирга яшай бошлагандик… Уй-жой масаласида адабиёт ва санъат нашриётининг ўша пайтдаги директори раҳматлик Ҳамид Ғулом мени қўллаб (ўзини эски уйини яшашга бериб) турди. Биринчи китобим чоп этилгач Шароф ота Рашидовга (жойлари жаннатдан бўлсин) ариза ёзиб, вилоятлардан келган бир қатор қаламкашлар каби уй олишга эришдим…Мусофирлик даври тугаб, (мен уйланганимдан кейин ҳам икки уч фарзандимиз билан етти жойга кўчганмиз.) кейинги фарзандларимиз ўз уйимизда туғилди. Афсуски, жуфти ҳалолим Назирага мен билан бирга қўша қариш насиб этмаган экан,оғир касалга чалиниб 2001 йили вафот этди…
Шу баҳонада онам ҳақида икки оғиз сўзлай. У киши ҳамма пок ва ҳалол оналар каби мен учун ўта азиз эдилар. Мактабда бор-йўғи бир-икки синф ўқиган онам юзлаб байтлар ва мақолларни билар, уларни оғзаки нутқида тез – тез қўллаб турардилар. Менга аксар ҳолларда ҳалолликдан, покликдан, тўғриликдан сабоқ берардилар. Қийналган пайтларимда онамнинг: ”Эркинжаким эркининча ёлинормон душмона, эркинжаким эркинган сўнг душмон қолсин пушмона” каби соф туркийча байтларини эслайман. У киши “Ҳалолдан топилган бир танга, ҳаромдан топилган минг тангадан қадрли”, “Ҳаммани ўйлаш керак, бир ўзингни ўйласанг кофир бўласан” сингари гапларни кўп айтардилар. Онамни чексиз яхши кўрардим, шунинг учун ҳам биринчи китобимни у муҳтарам зотга чуқур ҳурмат – эҳтиром билан бағишлаганман. 1984 йили у киши Хива шаҳрида 74 ёшларида қайтиш бўлдилар. Ўша арафада бир шеър қоралагандим:

Сени хаста, дея етишди хабар,
Бу гапдан юракка қон тўлди, она!
Не бўлди? Тирикми? Ё буюк – хатар?
Юрак ёниб борар, вужуд музхона.

Эҳ, қандай етаман энди қошингга,
Поезд секин юрар, самолёт учмас.
Аҳволинг не бўлди, ким бор қошингда?!
Нега мен одамман, нега мен қушмас?!

Нечун йироқларда сени қолдириб,
Битмас орзуларнинг кетидан тушдим.
Ўткинчи дунёнинг юмушлари деб,
Мен сени айролиқ ўтига тутдим?!

Барча орзулардан кечмадим нечун?
Сенинг бир лаҳзалик ҳаётинг учун!

Бердиёр Жума:- Ижодий ишларингизда ҳам мана шунақа ўжарликларингиз кўриниб туради, ижодга қандай кириб келгансиз? Илгари шеър ёзганингизни эшитган бўлсам ҳам ўқимаганман. Онангиз ҳақида ёзган шеърингизга қараганда, Сиз ҳам ҳамма ёшлар каби ижодни шеърдан бошлаганга ўхшайсиз?

Б. Норбой:- Тўғри, адабиётга кириб келганларнинг аксарияти ижодини шеърдан бошлаган. Агар мени ҳам адабиётга кириб келган деб ҳисобласангиз, мен ҳам шеър ёзганимни айтишга мажбурман. Ўша 17-18 ёшларимда ёзган бир шеъримни ўқиб берайми?

Бердиёр Жума:- Яхши бўларди. Шеърингизни даражасини ҳам билиб олардик.

Б.Норбой:-

Ҳадя қилдим, сенга қалбимни,
Бахш айладим кўз нуримни ҳам,
Бахтли эдим очгач бағримни,
Мужгонларинг ўқига эркам.

Тақдир мени айлади маҳрум,
Кўзларингга кулиб боқишдан,
Гар изласам самодан бахтим.
Ой ҳам тўхтар эди болқишдан.

Умид Билан яшадим мудом,
Ҳижронингда эгилмади бош.
Аммо сендан мактуб олган дам,
Кўзларимдан оқиб тушди ёш.

Юборгандинг бу хатинг билан,
Сенга берган юрагимни ҳам.

Мен шеър дафтаримни кейинчалик менга устозлик қилган Норбой Худойбергановга ўқиб, тешириб бериш учун берганимда, шу шеърга яхши белгиси қўйган, бошқа бир қатор машқларни эса, ўзига хос саволлар билан бўяб ташланган эди…

Бердиёр Жума:- Норбой акада ўша пайтларда ҳам меҳрибонликдан кўра қаттиққўллик кўпроқ эди. Балки ўта қаттиққўллик қилмаганида шоир бўлармидингиз…

Б. Норбой:- Ҳозиргача ҳам шу шеър дафтарини ҳам меҳрибон, ҳам талабчан ўқиганида дурустгина шоир бўлармидим, деб ўйлаган пайтларим бўлади. Аммо кейинчалик шоир эмас, танқидчилик билан қизиқиб озми-кўпми, китоблар ёзганимдан, чоп эттираётганимдан хафа эмасман. Менимча ўртача шоир бўлгандан кўра дурустроқ танқидчи бўлган ҳам яхши. Иккинчидан, шеърлар ёзиб юрганим ва кўплаб назмий асарларни ёддан билганим шеърларни таҳлил этишда асқотганга ўхшайди. Қолаверса, ўша пайтда, адабиётга шоирлардан кўра танқидчиларнинг фойдаси кўпроқ теккан.

Бердиёр Жума:- Сизга, кейинчалик ижодкор бўлиб етишишингизга Норбой Худойбергановдан бошқа муаллимларнинг ҳам таъсири бўлгандир.

Б. Норбой:- Бизларга Норбой Худойбергановдан бошқа Озод Шарафиддинов, (ХХ аср адабиётидан)Умарали Норматов,(социалистик реализмдан) Талъат Солихов (чет эладабиётидан) дарс бердилар. Биласизми, мен Озод Шарафиддиновга ҳам турли саволлар берар, ундан турли жавоблар олар ва гоҳида бу жавоблардан қониқмаганимни ошкор айтардим. Домла менга ҳеч нима демаса ҳам, муомаласидан ранжигани сезилиб турарди. Талъат Солихов чет эл адабиётини сув қилиб ичиб юборган киши сифатида қоғозга қарамай маъруза ўқир, аммо қаттиқ талабчан бўлмагани учунми, дарсларига боравермасдик. Университетнинг филология факултетида ўзига хос эркинлик бор эди. Талабалар ўзлари ёқтирган дарсларга қатнашишар, ёқтирмаганларга бормай ё кутубхонага ё бўш аудиторияга кириб мустақил ўқиш билан банд бўлишарди. Ўқиганда ҳам, «фалон журналда пистон асар чиқибди» дейишардию, шуни деярли барча фаол талабалар ўқишга тутинарди. Е. Евтушенко, Абдулла Орипов, Эркин Воҳидов каби шоирларнинг шеърлари, В. Тендряков, О. Ёқубов, Ў. Ҳошимов сингари адибларнинг насрий асарлари, М. Қўшжонов, О. Шарафиддинов, Н. Худойберганов мақолалари қолдирмай ўқиларди. Ора-орада машҳур ва номашҳур шоирлар билан учрашувлар бўлар, келажакда ёзувчи, шоир ёки танқидчи бўлиш умидида юрганларга, домлаларнинг дарсларидан кўра, бу учрашувлар кучлироқ таъсир қиларди. Биринчи курсда ўқиётганимизда муаллиммимиз Муҳсин Олимов Абдулла Ориповни чақириб, шеър ўқитди. «Ўйларим», «Биринчи Муҳаббатим» ҳали чоп этилмай туриб, шоир томонидан ўқиб берилди. Бу учрашувга Абдулла Орипов билан бирга Чўлпон Эргаш, Асқар Қосим каби ўша пайтда ҳали ёш бўлган қаламкашлар ҳам шеър ўқишди. Биз шоирларнинг асарларини жон дилимиз билан эшитганмиз. Шу билан бирга, Норбой аканинг таклифи билан Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасидаги турли мажлисларга ҳам бориб турар, у ердан олам-олам таассурот билан қайтардик…
Шу пайтлар матбуотда Абдулла Орипов ҳақида ижобий мақолалар билан бирга айрим танқидий чиқишлар ҳам бошланганди. Жумладан, Рамз Бобожон бир мажлисда: “Абдулла нега муҳаббатдан бошқа суянадиган нарса йўқ, деб ёзган, агар суянаман, деса (коммунистик) партия бор” дегани эсимда.
Бошқа бир гал Асқар Қосим Навоийга бағишланган шеър ўқиб, «ўрис бўлиб туғилганимда, кўрмас эдим бу қадар хўрлик» сингари мисраларни ўқиганида, ҳаммамиз танг қолган, кейинчалик шоирни ўша пайтдаги КГБ кўп қийнаганини эшитганмиз. Кейинчалик, Ғ. Ғулом номли адабиёт ва санъат нашриётида бирга ишлаганимизда шу ҳақда сўраганимда Асқар аниқ жавоб бермаганди, одамови, ичимдан топ, хилидаги йигитлардан эди…

Бердиёр Жума:- Машҳур ўжарлигингиз кейинчалик панд бермадими?

Б. Норбой:- Билгандай ганиряпсиз! Роса панд берган.

Б. ЖУМА: – Соддагина, самимийгина чиқибди. Мақолаларингиз, журналистлигингиз ҳақида ҳам гапириб ўтсангиз.

Б.Норбой: -Мен Тошкентда қолиб Алишер Навоий музейи (кейинроқ Қулёзмалар институтига айланган)да ишлай бошлаганда бу ерда икки хил олимлар гуруҳининг олишувига дуч келдим. Кекса олимлардан Раҳмат Мажидий, Маҳмудали Юнусовлар музей директори Ҳамид Сулаймон билан олишишар, бир-бирига архивдаги қўлёзмалар масаласида кичик – кичик «тош»чалар отишарди. Менга бу ердаги ноижодий муҳит усиз ҳам ёқмай юрганди. Шу орада курсдошларимдан бирининг даъватига биноан, Ҳамид Сулаймон номига ишдан бўшаш ҳақида ариза бергандим. Ҳамид Сулаймон бўлса аризамга қўл қўймай, судраб юрди. Шу арафада қандайдир мажлис бўлиб, кекса олимлар тортиша бошлашди. Раҳматлик Ҳамид Сулаймон мени баҳона қилиб, Раҳмат Мажидийга ташланди. «Мана, Раҳмат ака ёшларга яхши муомалада эмас, шу туфайли Ботир ишдан кетиш ҳақида ариза берди», деди. Мен эса, Ўзбек адабиётига анча-мунча хизмати сингиган Ҳамид Сулаймонга «Мен, Раҳмат аканинг муомаласи туфайли эмас, Сиз туфайли кетяпман. Сиз ўзингиздан бошқаларни одам ўрнида кўрмайсиз. Евтушенконинг бир шеърида баъзи (коммунист)лар одамларни мих деб ўйлаб истаган жойига қоқмоқчи бўлишади, деган фикр айтилган. Мен мих эмасман», дедим. Эндигина иш бошлаган киши учун, бировлар назарида, бу катта жасорат, бошқалар назарида шаккоклик эди. Шу учунми, кейинчалик учрашиб қолганларимизда ўша пайтда бирга ишлаган фольклорист олим Малик Мурод «Сизни кўрсам ўша кунги мих ҳақидаги гапингиз эсимга тушади», деб кулиб қўяр, менинг бу гапимни катта мардликка йўярди. Ўша пайтдаги зиёлиларнинг маънавий даражасини шундан ҳам билиш мумкин.

Бердиёр Жума:- Ижодни шеърдан бошлаганингиз билан матбуотда чиқишингиз адабий танқиддан бошланган эди…

Б. Норбой:- Ҳа, 70 йиллар бошидан «Шарқ юлдузи», “Тошкент оқшоми”, “Ўзбекистон маданияти” каби нашрларда Омон Матжон, Абдулла Орипов, Учқун Назаров, Азим Суюн, Муҳаммад Солиҳ сингари адиблар ҳақида кичкина тақриз-мақолаларим чоп этила бошланган. Кўп ўтмай, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётига ишга ўтдим. Аста-секин ижодий ишларим ҳам юриша бошлади. Нашриётда Одил Ёқубов, Рауф Парфи, Пирмат Шермуҳамедов, Муҳаммад Али, Жамол Камол, Чўлпон Эргаш каби адиблар билан ижодий ҳамкорлик қилгандай бўлдим. Бу ерга Матёқуб Қўшжонов, Норбой Худойберганов, Шукрулло, Ҳабибулла Қодирий сингари катта кичик адиблар, танқидчилар келиб турар, ҳақиқий ижодий муҳит бор эди. Шу муҳитда баҳоли қудрат қалам тебратиб, устозлардан таълим олган бўлдим.

Бердиёр Жума:- Танқидчиликдаги асосий принцип(таомил)лар нималардан иборат бўлиши керак, деб ўйлайсиз?

Б. Норбой:- Менимча, танқидчилик биринчи навбатда, адабий асарлар, ҳаёт, муҳит ҳақидаги бор ҳақиқатни ўқувчига етиб борадиган шаклда айтиши керак. Айни замонда, халқ ҳаётини адабий асарлар билан боғлаб ижтимоий таҳлил қилиши лозим. Акс ҳолда адабий танқиднинг ижтимоий мавқеи юқори бўлмайди.

Бердиёр Жума:- Сиз ўзингизни шу вазифани бажарганлардан деб ҳисоблайсизми?

Б. Норбой:- Йўқ, албатта! Чунки, биринчидан, у пайтда бу хил таҳлил ўзбек тадабиётида эндигина куртак ёзиб келар, Норбой Худойберганов, Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжоновлар ижодида у ёки бу даражада намаён бўлаётганди. Мен ХIХ аср ўрис мунаққидларининг мақолаларини ўқиб қойил қолар, аммо эплаб бир нарса ёзаолмасдим. Танқидчилик ижтимоий таҳлилга тайёр эмасдай эди. Мен диплом ишимда Абдулла Ориф шеърларини таҳлил қилаётиб (бу таҳлиллардан айримлари биринчи китобимда ҳам берилган) ҳаёт, инсон ҳақидаги фикрларимни қўшиб кетгандим. Диплом ишимга оппонент бўлган Ботир Акрамов ўша жойларини қирқиб ташламаса бу ишга баҳо қўяолмаймиз, деб туриб олди.Норбой ака ўша жойларни оқ қоғоз билан ёпиштириб ташлашни маслаҳат берди ва шундай қилингач, “беш” қўйишди. Кейинчалик китобларимдан бирида “Деҳқоннинг қанчалик буюк ва машаққатли меҳнат билан банд эканлигини билиш учун узоқ тадқиқотлар олиб бориш шарт эмас, уларнинг бевақт ажин тушган юзларига, гоҳ мунг, гоҳ ҳадик туйғулари акс этган кўзларига боқишнинг ўзи кифоя…”сингари сўзлар ҳам битилган ва ёзувчилар уюшмасидаги танқидчилик кенгашида раҳматлик Салоҳиддин Мамажонов китобнинг худди шу жойларини танқид остига олганди. Мен шу ернинг ўзида: “Домла, инсоф қилиш керак, мана Сиз элликка кирдингиз, эллик яшар деҳқон билан Сизни ёнма- ён қўйса, сизни йигит, уни чол дейишади, бу ҳол деҳқонларнинг оғир ҳаётидан нишона эмасми?”, дегандим, у кишига таъсир қилди. “Ҳақиқат ижод байроғи” номли тўпламдаги мақоласида мени ёзганларим ҳақида танқидий фикр айтган бўлсада, ўша деҳқонлар ҳақидаги фикримга қарши жойларни олиб ташлади. Мен ижтимоий таҳлилни аввалги китобларимда ҳам озми кўпми амалга оширишга интилдим. Аммо кейинги ёзганларимда кўпайтиришга ва жиддийлаштиришга ҳаракат қилдим. Бизнинг ўзбек танқидчилигимизда эса бу жиҳатдан аҳвол яхши эмас, камчиликлар кўп.

Бердиёр Жума:- Масалан?

Б. Норбой:- Танқидчиларимизда журъат етишмайди. Ёзувчи ва шоирларнинг ёзганига эмас, мансабига, жамиятда тутган ўрнига қараб баҳо бериш касали ҳали ҳам бор. Айтайлик бир пайтлар, Ҳалима Худойбердиеванинг яқин одами катта жойда ишлаганида деярли барча адабиётшунос ва танқидчилар у ҳақда ёзишган. Унинг бошига иш тушгандан кейин Ҳалима ҳақида ёзиш кескин тўхтади. Муҳаммад Солиҳ ёзувчилар уюшмасининг котиби бўлган пайтда ҳам деярли шундай бўлди. Ўша пайтда уни мақтаб ёзган танқидчилар ҳозир номини тилга олишга қўрқишади. Ҳолбуки унинг шеърияти ва публицистикаси илгаригидан зўрроқ маъно касб эта бошлаган.

Бердиёр Жума:- Сизнинг Озод Шарафиддинов билан баҳсларингизни ўқиб, ҳайрон қолганмиз.

Б. Норбой:- Менинг илмий ижодий ҳаётимда Озод Шарафиддин ва Норбой Худойберган таъсири икки хил бўлди. Иккинчиси Тошкентда қолиб, илмни давом эттиришга, танқидчиликда ўзимни синаб кўришга даъват этди, биринчиси эса ҳаётий ва ижодий ишларимга аралашиб, барбод қилишга ҳаракат этди… Мени кечиринг, устозлар ҳақида ёмон гапириш ўзбекларга хос эмас. Қолаверса, Озод акадай, ҳеч шубҳасиз, катта билим соҳибини ёмонлагим йўқ. Аммо ўзи синчиклаб ўқимай туриб, ўзининг нуқтаи назарини қўллаб, давом эттираётган ёш бир қаламкашга осилгани ҳали ҳам тушинарсиз.

Бердиёр Жума:- Менку, бу гапларингизнинг маъносини сал-пал бўлсада, англаяпман. Аммо “осилгани” деган гапингизни кенг китобхонлар оммасига ҳам тушинарлироқ қилиб, изоҳлаб бермайсизми?

Б. Норбой:- Майли, изоҳласам, изоҳлай қолай. Юқорида айтганимдай, 1977 йили биринчи китобчам «Курашчан шеърият» чоп этилди. Бу китоб Норбой Худойберганов маърузалари, Озод Шарафиддинов ва бир қатор рус танқидчилари таъсирида ёзилган бўлиб, унда конфликтсизлик даврига Озод ака (нинг “Замон, қалб, поэзия” китобидагидан кўра)дан кўра кенгроқ, тўғрироғи аниқроқ тўхталинган, 60 йиллар шеъриятидаги тамойиллардан айримларини очишга ҳаракат қилганман. Китоб чоп этилгач гоҳ мақтов, гоҳ танқидий мақолалар босилди. Абдулла Матёқубов, Нормўмин Очилов, Талат Солиҳовлар катта кичик мақолалар ёзиб, китобчани мақташди. Ортиқбой Абдуллаев, Михли Сафаров, уларга қўшилиб, Озод ака Шарафиддинов танқидий руҳда мақолалар битишди. Менинг жавоб мақолаларимни вақтли матбуотда босишмади. Аммо иккинчи китобимда уларга жавоб бердим. Қизиғи шуки, ўша Озод ака қаҳрига учраган “Курашчан шеърият” Ўзбекистон Фанлар академиясининг ёш олимларга бериладиган мукофотига сазовор бўлди. Бир йил ўтиб-ўтмай Норбой Худойберганов раҳбарлигида, Одил Ёқуб, Шукруло каби отахон адибларнинг маънавий кўмагида номзодлик диссертациясини ёқладим. «Маънавий кўмак» деганимнинг маъноси шуки, ўша биринчи китобда Озод ака жуда ҳурмат қиладиган, кўпгина мунаққидлар “гап тегизиш мумкин эмас”, деб биладиган Ғ. Ғулом Уйғун, Туроб Тўла, Мирмуҳсин, Юсуф Шомансур, Сайёр каби шоирлар тўғрисида йўл-йўлакай танқидий фикрлар айтилганди… Диссертация ёқлашим арафасида буларнинг акс садоси ҳам пайдо бўла бошлаган.

Бердиёр Жума:- Қандай акс садо? Аниқроқ гапирмайсизми?

Б. Норбой:- Китобчада Ғ. Ғулом ва унга ўхашаш шоирлар танқид қилингани учун Озод акадан ва Ғ.Ғуломнинг шогирдлари ()дан дашном эшитганман. Диссертациям 77 йили тайёр эди. Комиссия уни ҳимояга қабул қилаётганда Озод Шарафиддиновнинг бир оғиз гапи билан бир йилга ортга сурилди. Раҳматлик Юсуф Шомансурнинг ишхонамизга келиб: “Нега мени танқид қилдинг? Сен болани диссертация ёқлатмайман”, деганини кўпчилик эшитган. Буни Одил ака ҳам эшитиб қолиб: “Парво қилма, диссертация ёқлагнингда мени ҳам чақир, агар Юсуф бориб сени танқид қилса, мен борман”, деган. Аммо Юсуф ака, кейинчалик ўзини айтишича, мени диссертацияни пединститутда ёқлайди, деб ўйлаб ўша ёққа борган. Одил Ёқубов, Шукрулло каби устозлар эса диссертация ҳимоясига келиб нутқ сўзлашган. Мен китобчадаги ёки диссертациядаги ҳамма фикрлар тўғри, ёки жуда ўхшатиб айтилган, деган фикрдан йироқман ва кейинги китобларда камчиликларимни тузатишга, фикрларимни асослироқ, жиддийроқ ифодалашга ҳаракат қилганман. Аммо, назаримда Озод акага ўзи айтиши керак бўлган танқидларни у ёқтирмайдиган “бир тирмизак” айтгани ёқмаган кўринади, (Домланинг табиатидаги бу хусусият унинг Барот Бойқобилов, Ҳалима Худойбердиева каби ижодкорларга муносабатида ҳам сезилди. Барот ака бир достонида президентни шеърий йўсинда улуғлаган. Озод ака ҳам китобларида президентга маддоҳлик қилгани ҳолда Б. Бойқобиловни маддоҳликда айблаб чиққан, ўзи бир пайтлар мақтаб ёзган Ҳалима Худойбердиеванинг шеърларини у кишининг умр йўлдоши Мавлон Умрзоқов саройдан ишдан кетгандан сўнг унинг шахси ва ижодини “пуф сассиқ”қа чиқарган)

Домла, “Мунаққиднинг биринчи китоби” рукнида чиққан китоблар ҳақида мақола ёзиб, кўп тенгдошларимизни мақтагани ҳолда, мени гапларимни нотўғрига чиқариб ўзи севган шоирларни оқлаш йўлидан борганлар. Жумладан бир ўринда Ғ.Ғуломнинг мен тамонимдан танқид этилган тўрт қатор шеърини (“Улу- бир шоирнинг мавзуни жўнлаштириб юборганини, шеьриятни шу хил утилитар мақсадларга бўйсундиришга интилганини кўриб, хафа бщлиб кетасан киши,Рост айтдим, гуноҳкор эмас жонивор, Сен уни оғилда тўқу тўйин тут, Ем хашак мўлу кўл, хона беғубор, Сўнг минг-минг литрлаб мўлжалтингни кут.”) ҳимоя қилиб, “Унда чорвачиликнинг кундалик долзарб масалалари ҳаётий тарзда, теран халқчил юмор билан ифодаланган. Бу шеър шоирнинг оташин чақириғи, юртдошларига шеърий хитоби эди”, деганлар. Ҳолбуки, бу ерда халқчил юмор ҳам, шеърий хитоб ҳам, умуман шеър ҳам йўқлиги кўриниб турибди. Хуллас, Озод ака менимча самимий тарзда эмас, ғаразли мақсадларда мақола ёзиб, асосан менинг китобчамга тўхталган ва асосан мен ҳақимда танқидий фикрни кўпроқ айтган. У пайтда О. Шарафиддинов адабий танқидда катта “авторитет” ҳисобланар ва камдан кам одам унинг гапига қарши чиқарди. Устозимиз Матёқуб Қўшжонов ўзи ҳамиша дўстим деб гапирадиган Шарафиддиновнинг фикрларига қарши чиқиб, менимча баҳсларга якун ясаб, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида менинг ютуғиму камчиликларим тўғрисида «Самимийлик бўлса…», деган каттагина мақола билан чиқдию, баҳслар тўхтагандай бўлди.

Маҳкамбой Тожиев:- Бошқа (Иброҳим Ғафуров, Иброҳим Ҳаққулов, Ортиқбой Абдуллаевлар билан бўлган) баҳсларчи?..

Б. Норбой:- Бу баҳсларда ҳам кўпроқ ўзим ҳақман, деб ҳисоблайман. Масалан, Иброҳим Ғафуров Абдулла Ориф, Муҳаммад Али, Юсуф Жума каби шоирларнинг ўша давр сиёсатига тўғри келмайдиган “Денгизга”, “Соғиниш”, “Чўчқалар” сингари шеърларидан сиёсий хато ахтариб танқид қилганди. Мен унга қарши фикрлар билдирдим, у жавоб бермади, “сукут аломати ризолик”, деб ўйладим. Ҳозирда И. Ғафуровнинг танқидлари адолатли эмаслиги ҳаммага маълум бўлди. Ортиқбой Абдуллаев ва Озод Шарафиддиновлар менинг танқидимдан ҳимоя қилган шеърлар адабиёт тарихида қолмайдиган шеърлар. Улар Уйғун, Ғафур Ғулом, Мирмуҳсин сингари шоирлар ижодидаги шеърларни менсимаслигимни айтиб мени ёмонлашди. Уларнинг қатор шеърлар бўшлигини менгина эмас, замон ҳам исбот этди… Мен миллати ва дўстларини сотган адибларни, уларнинг адабиётдаги хизматларини тан олган ҳолда, танқид қилганман. Мени танқид қилганларнинг саси кейинчалик ўчиб қолгани менинг маънан ҳақ эканлигимнинг белгисидир.

Маҳкамбой Тожиев:- Иброҳим Ҳаққулов, Усмон Азимларнинг Сафо Очил, Тўлан Низом шеърлари хусусидаги баҳсларидачи?

Б. Норбой:- Бу баҳсларни ўқувчиларга тушунтириш керак. “Муштум” журналида шоир Зоҳиджон Обидов бир гуруҳ ҳоразмлик қаламкашларнинг гапларини келтириб шоир Сафо Очилни шахси ва шеърларини (сиёсий маънода ҳам)танқид қилиб чиқди. Мен шеърлардан нотўғри сиёсий хато топишга қарши эдим ва 30, 50 йиллардаги танқидчилар билан шу маънода баҳслашганман. Шунингдек, ҳамиша, ҳар бир шоирнинг шеъридаги фикр туйғуларни, оддий мақоладаги фикрлар каби тушунмасликнинг тарафдори эдим. Шу маънода Сафо Очилнинг “Аваз монологи” шеърини ўзимча нотўғри танқиддан ҳимоя қилдим. З. Обидов “Аваз монологи”даги изтиробли сатрларни Сафо Очилнинг ўз сўзи сифатида кўрсатиб, уни замондан норози шахс сифатида танқид остига олганди. Замондан норозилик изҳор қилиб ёзилган шеърларда ҳақиқат кўпроқ эди. Иккинчи шоир(Тўлан Низом)ни ҳам (“ҳар қанча тиришсам нодонлигим бор”, деб фақат ўзини айтмаган, деб) И. Ғафуровнинг танқидидан ҳимоя қилдим. Сафо Очил ёки Тўлан Низомнинг бутун ижоди зўр, деганим йўқ. Усмон билан Иброҳим Ҳаққул эса, гўё мени истеъдодсиз адибларни мақтаяпти, дегандай кайфият билан “уриб” чиқишди. Улар нима деган бўлса ҳам самимий айтаётгани учун хафа бўлмадим. Қолаверса, мен ҳимоя қилган икки қаламкаш кейинчалик бири у, бири бу даражада мени уялтириб, маддоҳлик йўлига ўтишдики, Иброҳим ва Усмоннинг танқидлари ҳозир менга ёқяпти…

Бердиёр Жума:- Чиқазган бошқа китобларингиз ҳақида гапирсангиз?! Ҳозиргача ёзганларингиздан кўнглингиз тўладими?

Б. Норбой:- 1981 йили иккинчи китобим «Истеъдод, эътиқод, замон» дунё юзини кўрди. Биринчи китобда публицистик руҳ кўпроқ бўлса, иккинчисида илмийлик анча-сезилиб қолганди.1984 йили СССР ёзувчилар уюшмасига аъзо бўлдим. 1985 йили «Маънавият мезони» рисоласи, 1986 йили «Ҳақиқат ва бадиият қудрати», деб номланган китобим, «Одамлар орасида» (1987) номли очерк ва ҳикоялар тўпламим босилиб чиқди. Булар ҳаммаси уйқу ҳисобига ёзилган нарсалар. У пайтлари. Худди ҳозиргидай, ҳам рўзғор тебратиш, ҳам ижод қилишга тўғри келган. Шу пайтгача (2007 йил) танқидчилик билан жиддий шуғуллана олмадим, десам ҳам бўлади. Тўғри. “Истеъдод, эътиқод, замон”да айрим тамойилларни очишга, Абдулла Ориф, Эркин Воҳид, Муҳаммад Али, Омон Матжон шеърларини, Одил Ёқуб, Ўктам Усмон романларини, Хожиакбар Шайхов фонтастикасини таҳлил этишга интилдим.”Ҳақиқат ва бадиият қудрати”да фикримни тўлароқ айтишга имкон бергувчи мактуб, баҳс шаклларидан фойдаланишга ҳаракат қилдим. Аммо у пайтларда ҳақиқатни очиқ айтиш, қийин эди. Эндиликда ўша пайтдаги бўшлиқни тўлдиришга интилмоқдаман…
”Ҳақиқат ва бадиият қудрати” чиқиши арафасида(1985 йил), мафкурада Абдуллаева даври бошланди. Ўзбекистондаги адабий сиёсатни биқиқ компартиявий тор кўчага солишга уринишди. Биз: Миразиз Аъзам, Иброҳим Ҳаққул, Усмон Азим, Муҳаммад Солиҳ, Мирза Кенжабек, Саъдулла Аҳмад ва бошқалар Абдуллаева сиёсатига қарши гоҳ ошкора, гоҳ яширин кураша бошладик. Ўша пайтдаги сиёсий савияларимиз шу даражада эдики, ҳар ҳолда, Москвадагилар адолат қилишар, адабиётни тор йўлга тиқмоқчи бўлганларнинг адабларини беришар, деб Кремлга хатлар ёзардик.

Маҳкмой Тожиев:- Хатларингизнинг мазмуни қанақа бўлгану, тақдири нима бўлгани биз ёш журналистларни қизиқтиради…

Б. Норбой:- Ўша пайтда компартия нашри бўлган “Совет Ўзбекистони”нинг бош мақоласи(“Ғоявийлик адабиётимиз байроғи”)да бир қанча яхши шеърлар, ҳикоялар ғоявий жиҳатдан яроқсиз асарлар сифатида танқид қилинди. У пайтлар Ўзбекистонда бу хилдаги бош мақолалардан кейин амалий ишларга ўтилар, бош мақола ижодий уюшмаларда “ишлаб чиқилар” ва танқидга учраганларга чора кўрилар, уларнинг асарлари вақтли матбуотда босилмасди. Бизлар бу танқидлардан кейин қама-қама бошланишидан хавотирда эдик ва худди шу танқидни уюштираётган Лазиз Қаюмов, Рамз Бобожон, Ҳафиз Абдусаматов кабиларнинг ижодларини танқид қилиб хат ва мақолалар ёза бошладик. Бу хатлардан бирига 54, яна бирига 27 адиб қўл қўйгани эсимда бор. Кремл эса хатларимизни яна Абдуллаева ва унинг гумашталарига “текшириш учун” жўнатарди. Биз бу ҳодисани кенг жамоатчиликка етказиш учун яқинда ўтиши керак бўлган Ўзбекистон Ёзувчилари қурултойидан фойдаланмоқчи бўлдик. Хатимизга имзо чектириш учун вилоятларгача бориб келардик. Мақсадимиз, қурултойда чиқиб, ёзувчилар олдида хатни ўйиб бериб, Л. Қаюмов, Ҳ Абдусаматовларнинг халққа ва ҳақиқатга тескари асарларини, уларнинг ёзганлари хом ва нотамом қораламалар эканлигини фош этиш эди. Қаттиқ уринишларимизга қарамасдан бизга сўз беришмади. Ахийри Асқад Мухтор раислигида бўлиб ўтган бир мажлисда хатларимиз муҳокома қилинди. Кейин Марказкомда йиғилиш қилиб яна муҳокома ўтказилди. Ҳар ҳолда компартия йўлида собит турадиганларнинг анчасини попугини пасайтириб қўйгандай бўлдик.

Маҳкамбой Тожиев:- “Попугини пасайтириб” қўйдик деганингизни тушунтириб берсангиз. У нималарда кўринарди?

Б. Норбой:- Аслида хатларимиз Абдуллаева, шу жумладан Яшин, Қаюмов, Рамз Бобожон каби ёзувчилар уюшмаси раҳбарлари сиёсатига қарши қаратилган бўлиб, истеъдодли адибларни уларнинг зуғумидан сақлаб қолиш, 37 йилларда қатоғонга учраб, сўнг оқланган, аммо асарлари чоп этилмаган Чўлпон, Фитрат каби адибларнинг асарларини чоп эттиришга ҳаракатдан иборат эди. Юқорида номлари саналганлар (Абдуллаева,Яшин, Қаюмов, Ҳафиз Абдусматов кабилар) Чўлпон, Фитрат каби адибларнинг асарлари чоп этилишига қарши эдилар. Оқибатда, мажлисларда “биз Чўлпон ва Фитратнинг китоблари чоп этилишига қарши эмасмиз”, деб гапира бошлашди. Уларга қарши курашаётганлардан айримлари учун бу етарли бўлиб, “курашни тўхтатайлик”, дейишди. Аммо баъзиларимиз “уларни фош этишда давом этиш керак”, деган фикрда эдик. Чунки коммунистлик уларнинг қон қонига сингиб кетганлигини билардик. Кейинчалик бошқа йўллар орқали улар ҳам бизнинг ҳам “попугимизни пасайтириб” қўйган пайтлари бўлди…

Маҳкамбой Тожиев:- Яъни?

Б. Норбой:- Юқорида номлари саналган сафдошларимиз (Иброҳим Ҳаққул, Усмон Азим, Муҳаммад Солиҳ, Мирза Кенжабек) қатори менинг ҳам чоп этилаётган “Ҳақиқат ва бадиият қудрати” номли китобимни тўхтатиб, учинчи, тўртинчи марта тақризга беришди. Тақризчилар талаби билан ўткирроқ гапларимни силлиқлашга мажбур бўлдимки, ҳозиргача шу ерларини эсласам, хижолат тортаман. Сўнг эса Ғ. Ғулом нашриётидан, бўлим мудирлигидан кетишга мажбур қилишди. Трикчилик важидан касб-коримга тескари бўлган “Колхоз совхозлар тарихи” деган институтнинг нашриёт бўлимида ишладим, сўнгроқ Оролни асраш жамоатчилик қўмитаси раҳбари Пирмат Шермуҳамедов тавсияси билан Тошкент давлат маданият институтининг оммавий байрамлар режессураси кафедрасига ишга кирдим. Аммо ҳақиқат ва адолат йўлидаги курашни тўхтатмадик. Бу даврларга келиб курашларимиз кенг тус ола бошлади. Оролни асраш қўмитаси, “Бирлик” халқ ҳаракати тузилгандан кейин табиатни ва тилимизни асраш масалаларида кураш бошлаганмиз.

Маҳкамбой Тожиев:- Бу курашда шахсан Сизнинг иштирокингиз нималардан иборат эди?

Б. Норбой:- Агар митингда иштирок этганларни ҳам курашчилар деб ҳисобласак, курашда минглаб эмас, ўн минглаб одамлар қатнашган. 1990 йилда сафларимизда 500 минг одам борлигини айтишарди. Мен “Бирлик”нинг Тошкентдаги офисига деярли ҳар куни келар ва нима иш топширилса шуни қилардим. Аломат давр эди, ҳаммамиз ишдан кейин уйимизга эмас, ёзувчилар уюшмасидаги штабга келар, ёнларимиздан пул сарф қилиб командировкаларга борар, ҳайъат топширган ишларни сидқидилдан бажарардик. Масалан, 90 йилнинг 16 декабрида 1986 йилиги декабрь воқеаларида қурбон бўлганлар хотирасига бағишлаб ўтказилган митингда қатнашиш учун мени Олмаотага юборишган. Қўқонга, Самарқандларга бориб Марказий Кенгаш мажлисларида қатнашганимни яхши эслайман. Абдураҳим Пўлат, Дамин Нарзиқулов (марҳум, жойи жаннатдан бўлсин), Абдулазиз Маҳмудов, Маъмура Усмонова, Ёдгор Обид, Гулчеҳра Нуриллаевалар Москва, Баку, Душанбе каби хорижий шаҳарларга бориб, турли тадбирларда қатнашишган. Ёдгор ака ва Абдулазиз Маҳмуд қисқа муддатларга қамалган… Уларнинг ҳар бири, шу жумладан мен ҳам ҳозиргача ҳам ўзимизни бу ҳаракат сафларида деб ҳисоблаймиз. Бу ҳаракат менинг инсон ва ижодкор сифатида шаклланишимда ёрдам берган деб ҳиоблайман.

Маҳкамбой Тожиев:- Қайси маънода?

Б. Норбой:-Биласизми, Агар “Бирлик”да фаолият юритмаганимда кўп нарсаларни, масалан, демократия нималигини, инсон ҳуқуқлари нима эканлигини, кураш нима эканлигини (ҳозирги кўпгина зиёлилар каби), тушунмай ўтиб кетардим. Курашларда қатнашиб бу тушунчаларни, ўз биродарларим қатори танамда ҳис этдим. Хуллас, оловлар ичидан ўтгандай бўлдим. Бу оловларда қандай тобланганим ёки тобланмаганимга замондошларим баҳо берар…

Маҳкамбой Тожиев:- Тазйиқ ва қатоғонларга ҳам учрагандан кейин тушуниб кўп нарсаларни тушуниб етгандирсизда?

Б. Норбой:- Мен бошқа (Мн:Ёдгор Обид,Абдураҳим Пўлат, Васила Иноятова, Исмоил Одилов, Абдулазиз Маҳмудов, М Қосимова, … сингари ) сафдошларимизга қараганда тазйиққа камроқ учраганман. Сабаби мен кўпроқ хуфия тарзда ишлардим, чиқадиган газеталарга материаллар йиғиш, ёзиш, Рустам, Муқаддас исмли шогирдларим ва ўз фарзандларим ёрдамида матнларни коппютерга кўчириш, монтаж қилиш билан шуғулланардик. Шунга қарамасдан, тил учун кураш пайтларида 21 октябрь (Ўзбек тили қонуни қабул қилинган санада) қамалганман. Икки уч марта сиёсий фаолиятим учун судланганман.

Маҳкамбой Тожиев:- Қандайига? Ҳукумат ўзбек тили давлат тили бўлсин, деб чиққанларни ҳам қамаганми?

Б. Норбой:- Бўлмасачи?! Ҳозирги газеталар ёзаётгандек, давлат тили қонунининг қабул қилинишига ҳукумат хайриҳоҳ бўлмаган. 1991 йил сентябрдаги митингда Абдураҳим Пўлат: “то тилимизга рақобатсиз давлат мақоми берилмагунча ҳар шанба ва якшанда митинг қиламиз, шунга розимисизлар”, деганида Минглаб одамлар Абдураҳим Пўлатнинг шу гапига қўшилиб қўл кўтаришган… “Розимиз, митинг қиламиз”, деб бақиришган. Бу оғзаки резолюция ўрнига ўтган.
Маҳкамбой Тожиев:- Митингчиларни эса қамашган. Сизни тўғридан-тўғри обкетиб қолишганми?

Б. Норбой:- Ўша кунни яхши эслайман. Қизил майдонга қўйишмагандан сўнг, одамлар кўп йиғилиши мумкин бўлган “Кўкалдош мадрасаси ёнида митинг ўтказилади”, деб эълон қилганмиз. Унча-мунча одамлар йиғила бошлаши билан миршаблар иштирок этиши мумкин бўлганларни автобусларга тиқиб обкета бошлашди. Бир чеккада писиб тургандим. Аёлларга куч ишлатиб машинага тиқаётганларини кўриб жим тура олмадим. “Уялмайсизларми, аёлларга ҳам шундай муомала қиладими?” дейишим билан орқада турган миршаблардан бири (бошлиқроқ бўлса керак) “ушланглар мана шунисини”, деб буйруқ бериб қолди. Учта тўрттаси менга қараб юра бошлади. Мен ҳам намойишкорона (“одамлар бирликчилар қандай кунларга қолганини кўриб қўйишсин”, деб ўйлаган бўлсам керак) тўғридаги, ўша пайтда Москва деб аталган меҳмонхона олдидаги майдонга қараб чопдим. Беш минутлик овворагарчиликлардан кейин иккитаси икки қўлимдан бири орқа ёқамдан ушлаб Чорсудаги миршабхонага обкелишди. Йўл буйи биттаси бир икки тепди ҳам. Жўлборисов деган маҳалла инспектори “одамларни митингга чорлади? Тарқалмасликка чақирди”, деб ёзиб, протокол тўлдирди. Бир ёши ўтган одамни олиб келиб, имзо чектирди ва бошқа кўп сафдошлар қатори ўша пайтлари Октябрь (Ҳозир Шайхонтоҳур), деб номланган туманнинг ички ишлар бўлимига олиб боришди…Сўнг сайёр суд бўлиб, бир семизгина ёш йигит раислигида суд қилишди…
Ярим кечаларда “Бирлик”нинг янги Пишбек кўчасидаги штабига келсам сафдошлардан анчаси ўтиришибди. Шунда кимдир (Абдураҳим Пўлат бўлса керак) “Қалай бўларкан, қамалиш?” деб сўрагани, мен:“Зўр бўларкан, ҳар бир бирликчини бир кунга бўлса ҳам қамаш керак, онги очилади”, тарзида гапирганим эсимда. Кейинчалик Бирлик бўлинди ва сафларимиз озая бошлади. Ўшанда: “Интилмасанг ҳурликка, чидайверсанг хўрликка, улуғ мақсад йўлида, қўшилмасанг “Бирлик”ка, сен ҳам одамми”, деб шеър ёзиб, Пишпекдаги штабимизнинг деворига осиб қўйганим эсимда…

Маҳкамбой Тожиев:- Кейинчи, кейин бундай қатоғонлар бўлмадими?

Б. Норбой:- Кейин ҳам шунга ўхшаган ҳодисалар бўлиб турди. Озарбайжон ва Арманистон ўртасида уруш бўлиб, кўп озарий биродарларимиз қурбон бўлганини эшитиб, фидоий дўстларимиз “Қорабоғ қўмитаси” тузишган. Мен ҳам аъзо бўлиб қолганман. Чилонзорда жойлашган, аслида Республика прократурасига қарайдиган бинога ва Шаҳар ички ишлар бўлимига бир неча марта чақириб, кўп сафдошлар қатори сўроқ қилишган…“Улар бизни алдайди. Нега биз тўғрисини айтишимиз керак”, деб ўйлаб, сўроқларда (ҳеч кимни ёмонламаган ҳолда) ёлғон ҳам ишлатганман…
Охирида Мирзо Улуғбек туманида суд қилишиб, жаримага тортилсин, деган ҳукм чиқаришган. Бир гал Ўш-Ўзганда қирғин бўлганда (1990 йил) штабга Намангандан Носир Зокир қўнғироқ қилиб, аҳволнинг аянчлилиги, кўплаб қуролсиз миллатдошларимиз бекорга қурбон бўлаётганини айтиб қолди. Мен бўлса, ҳаяжон ичида: “Бизлар ҳам қурол топишимиз керак”, деганман. Ўшандан кейин уйимизга ҳар икки кунда миршаб келиб уйимизда қурол бор йўқлигини текшира бошлаган…Буларнинг ҳар бири бир ҳикоя…

Маҳкамбой Тожиев:- “Бирлик” халқ ҳаракатида қатнашган бошқа сафдошларингиз ҳақида гаплашсак!?

Б. Норбой:- Бир қатор сафдошларимиз бири тез (Усмон Азим, Мирзо Кенжабек, Хуршид Даврон, Эркин Аъзам) бирлари (Исмат Хушев, Хуршид Дўстмуҳаммад, Аҳмад Аъзам,) секинлик билан ҳукуматга ён босиб, турли катта лавозимларда ишлаб юришди. Аммо у ердагилар ҳам ахмоқ эмас экан. Вақт ўтиб, бир хилларидан (Усмон Азим, Мирзо Кенжабек,Аҳмад Аъзам, Исмат Хушев кабилардан) воз кечишди. Бошқалари ҳозиргача “кимнинг кемасига тушсанг, ўшани ашуласини айтсан”, деган мақолга биноан ишлаб юришибди. Халқини сотмаса ишлайверсин… Бошқа бир қатор сафдошларимиз ҳижратни маъқул топишди. Бир қисми касаллик ёки қарилик туфайли (Дамин Нарзиқулов, Олим Каримов), бошқалари тазйиқ ва қатоғонлар (Шовриқ Рўзимуродов, Тоиба Тўлаганова, Аҳмадхон Тўрахонов) сабаб ҳаётдан кўз юмишди. На чора, “кураш қурбонсиз бўлмайди”, деган гап борку!

Маҳкамбой Тожиев:- Илгаридан демократия учун курашиб юрганлар орасида ҳали ҳам ўзини мухолифатчи деб биладиганлар кўпми?

Б. Норбой:- Улардан бир қанчаларини қайси томонда эканлигини, кимга хизмат қилгани ё қилаётганини билиб бўлмайди. Бир қанча мунофиқлар гўё биз томонда бўлиб юриб, курашчиларнинг ишлари орқага кетгач, дарҳол маддоҳлик йўлига кириб кетишди. Мен ҳозирда қамоқ азобларини тортаётган Юсуф Жума, Мамадали Маҳмуд, Мурод Жўраев, Санжар Умаров, Солижон Абдураҳмонов, Аъзам Турғун каби сафдошларимизга ачинаман. Ҳар бири жамиятимиз учун кўп иш қилиши мумкин бўлган зиёлилар. “Бирлик” бўлингандан кейин хорижга кетиб қолган сафдошларимиз ҳам Ўзбекистонни демократлаштириш учун кўп ишлар қилишлари мумкин эди…Уларга ҳам осон эмаслигини биламан. Аммо илож қанча!

Маҳкамбой Тожиев:- Халқ ҳаракати бўлиниб кетгани ҳақида ҳам эшитганмиз. Бу ҳолнинг Сизга таъсири қандай бўлди?

Б. Норбой:- “Бирлик” бўлиниш арафасида мен (Шукрулло. Гулчеҳра Нуриллаева, Жамол Камол, Норбой Худойберганов каби устозлар каби) жудаям қаттиқ изтироб чекканман. Муҳаммад Солиҳ билан айтишганман. Сўкишганман. Кейин эса Абдураҳим Пўлатов раис бўлган қанотда қолиб ишладим. Уюшмада нима иш бўлса бажариб юрдим…

Маҳкамбой Тожиев:- “Бирлик”нинг бўлинишига асосан нима сабаб бўлган?

Б. Норбой:- “Бирлик”нинг бўлиниши жуда мураккаб масала. Бунинг бош сабаби ўзбекларда демократия учун кураш тажрибаси камлиги. Иккинчи сабаби лидерлардан айримларининг кураш ҳақидаги тушунчасининг торлиги…

Маҳкамбой Тожиев:- Қайси маънода?

Б. Норбой:- Хуллас, юқоридагилар лидерларни бирма-бир чақириб, “митинг қилмаслик, халқ ҳаракатини “тузикроқ” йўлга қўйиш, ҳукумат билан келишиб ишлаш”, масаласида гўё “маслаҳат”лашишган. Уларнинг ниятини англаб, бу ҳол курашни сусайтириб қўяди, деб ўйлаганлар (масалан Абдураҳим Пўлатов томон) “маслаҳат”га кўнмаган. Англамаганлар, (масалан, Муҳаммад Солиҳ гуруҳи) “буларнинг ҳам нияти яхши бўлса керак”, деб бу гапларга кўнишган. Уларга агар митинглар йўлидан бормасанглар, одамларни кўчага олиб чиқмасанглар, уюшмангизни рўйхатдан ўтказамиз, жой берамиз, газеталарингизни чиқазишга рухсат берамиз, дейишган… Улар эса кўнишган.
Маҳкамбой Тожиев:- Сизнинг “Бирлик” тарихидан лавҳалар” деган мақолангизни ўқиганмиз, Абдураҳим Пўлатов платформасида бўлганингизни ҳам биламиз. Ҳозир ҳам шу фикрдамисиз?

Б. Норбой:- Ўша пайтда бўлинишга қарши курашганлар (Шукрулло. Гулчеҳра Нуриллаева, Жамол Камол, Норбой Худойберганов, Очил Тоғаев) кўп эди. Мен шулар сафида турдим. Аммо бўлиниш барибир юз берди. Мен бўлинишдан кейин “Эрк”нинг ҳозирги лидерига, “Нима бўлса бўлиб ўтди, энди “Эрк”нинг қадам олишига қараймиз, мухолифатчи бўлиб қолсанглар, Сизларни қўллаймиз, акси бўлса сотқин, деб эълон қиламиз”, дедим. У мийиғида кулиб, “биз мухолифатчи бўлиб қоламиз”, деди. Ҳозиргача ҳам шу гапида турибди. Шу туфайли унинг бошига кўп мушкулликлар тушди, оила аъзолари, қориндош уруғлари, дўстлари жабр кўрди. Икки укаси ҳали ҳам қамоқда азоб чекмоқда… Бинобарин, шу бугун ҳам мухолифат сафларида турганларни ҳа деб, сотқиндан олиб сотқинга солавериш инсофдан эмас, деб ҳисоблайман.

Маҳкамбой Тожиев:- Бўлинишдан кейинги фаолиятларингизни кўпчилик билмайди. Расмий ва норасмий ишларингиздаги фаолиятларингиз қандай бўлган?

Б. Норбой:- Мен ўша арафада (1991 йил)Тошкент педиатрия тиббиёти институтида ўзбек тили кафедрасига мудирликка ўтгандим. “Бирлик”даги фаолиятимни ҳам тўхтатмаганман. Москвада рўйхатдан ўтган “Мустақил ҳафталик”, рўйхатга олинмаган “Бирлик” газеталарида фаолият юритдим.

Маҳкамбой Тожиев:- Шу фаолиятга институт раҳбарияти йўл қўйиб берган бўлса, анча эркин муҳит бор эканда?

Б. Норбой:- Эркин муҳитни билмадиму, Амин Сулаймонов деган ажойиб инсон, демократ ректоримиз бор эди. Ҳозир раҳматлик бўлган. Бугун ўйласам, бу одамнинг мардлигига ўзим ҳам ҳайрон қоламан. Бир гал кафедрада ўқитувчилар ҳамкорлигида “Мустақил ҳафталик»нинг корректурасини ўқиб ўтиргандик. У киши проректорлардан бири билан бошлашиб кириб келдилар. Ўқиб ўтирган газета корректурасини кўриб, “бу нима?”, деб сурадилар. “Газета”, дедим. Ўзини соддаликка олдими, ёки ростдан ҳам тушунмадими, “Бу қаерда чиқади?”, деб сўради, Мен Москвада чоп этилишини айтдим. У ҳайрон бўлиб, “ўзингизни ишларингизни бажарсангизчи, докторлигингизни ёзинг”, дедию чиқиб кетди… Амин Сулаймонович шу даражада бағри кенг одам эканки, талабалар исёнидан кейин отпуска олиб, ёзувчилар уюшмасида очлик эълон қилганимизни, шу туфайли касалхоналарга тушганимизни эшитгандан кейин ҳам, танбеҳ бериб қўя қолган. Бошқа ректор бўлганда бу ишлар учун шу заҳоти ишдан ҳайдаган бўларди. У бўлса, докторлик ёзиш учун имконият яратиб менга 6 ойлик таътил берди. Шу тариқа, икки уч йиллик уринишлардан кейин докторлигимни ёзиб тугатдим ва сўнгроқ уни ёқладим.

Маҳкамбой Тожиев:- Ҳам мухолифат сафларида бўлиб, ҳам докторлик ёқлаш осон бўлмаган бўлса керак?!

Б. Норбой:- Мен юқорида айтганимдай, мухолифат сафларида бўлганимда ҳам ўзимни ҳа деб, олдинги сафларга урмаганман. “Яқинда ҳокимиятни оламиз, сен фалон иш(мансаб)ни бажарасан, дейдиган сафдошларимга “менга ҳеч қандай вазифа керак эмас, халқ эркин, тўқ ва дориломон яшаса бас”, дердим. Бу гапни Марказий Кенгаш мажлисларида ҳам айтганимни тасдиқлайдиганлар бор. Балки шунинг учундир, балки ижодимга ҳам, ижтимоий фаолиятимга ҳам хайриҳоҳ устозлар борлиги туфайлидир, менинг докторлик ёқлашимга (ВАКдагилардан баъзилари қора рецензия уюштиришга ҳаракат қилган бўлсаларда) ҳукумат жиддий қаршилик қилмаган. Хайриҳоҳ кучларнинг ҳаммасини ҳозир ҳам тилга олиш қийин, аммо, Матёқуб Қўшжонов, Норбой Худойберганов, Шукрулло акаларни айтмасдан ўта олмайман…
Амин Сулаймоновичдан кейин бўлган раҳбаримизни бу ишлардан хабари кўпроқ экан (унинг ўғилларидан иккитаси МХХда ишларкан), шекилли, мени қийин қистовга ола бошлади. Мажлисларда очиқ маҳаллийчилик руҳидаги гапларни айтгач, мен ҳам, эски одатим бўйича “тилим қичиб” у билан олиша бошладим. Ўша пайтда Ўзбекистон радиосида: “очиқ гаплашайлик”, деган эшиттириш бўларди. Ўша радиода ва кейинчалик “Озодлик”да чиқиб унинг маҳаллийчи раҳбарлардан эканлигини айтдим.

Бердиёр Жума:- Қайси маънода маҳаллийчи?

Б. Норбой:- Тўппа тўғри маънода:- У илмий Кенгаш мажлисларидан бирида “Бу йил битирганлардан 36 тасини институтда ишлаш учун олиб қоляпмиз, ҳаммаси тошкентликлар”, деди. Мен асли Тошкентликларга қарши бўлмасамда (маҳаллийчиликдан худонинг ўзи асрасин,Тошкентни нони еб, сувини ичганмиз ва бу халқнинг энг яхши вакилларидан қарздормиз), “Бу институт САМПИ, яъни Ўрта Осиё тиббиёти ва педиатрияси институти деб аталарди, ҳозир ТошПМИ дейилгани фақат тошкентликларнинг институти дегани эмас, географияга қараш лозим, кадрлар ҳамма вилоятларга керак”, дедим. Ректоримиз: “Сизни ҳар хил жойларда нима деб юрганингизни биз ҳам биламиз, ҳамма ёқни “сурқашлар” босиб кетган экан, мен шуларни тўғрилаяпман” деб қолди. Сўнг унинг бу фикри нотўғри эканлигини бир қанча фан номзодлари ва докторлари ёзиб Тиббиёт вазирлигига топширдик. Менимча юқоридагилар ҳам Ўзбекистоннинг парчаланиб кетишига қарши шекилли, кейинроқ бўлсада, ректоримизни юқори мансаблардан олиб ташлашди. Аммо менга ҳам осон бўлмади. Уйимизга, милиция (маҳалла инспектори) деярли ҳар ҳафта келиб, нима иш билан машғуллигим, уйда қурол бор-йўқлигини, сўрарди. “Филолог домлада қурол нима қилади?”, десам-да, асабимга тегишни тўхтатмасди… Сўнг ихтиёрий – мажбурий равишда Қозоғистонга йўл олдим. Бу ердаги Олий ўқув юртларида ишлай бошладим. Қолганлари ўзларингизга маълум.

Бердиёр Жума:- Бизгаку, қисман маълум, аммо кенг ўқувчилар оммасига айтадиган гапингиз йўқми?

Б. Норбой:- Қозоғистонга келиб Абдумалик Сармонов, Абдуғафур Сармонов, Иброҳим Туркий, Суннатулло Акромов, Абдураҳим Пратов каби дўстлар, Хадича Абишева, Умрой Каримова, Ойтўти Режаматова сингари сингиллар ортирдим. Халқ фаровонлиги учун курашиб юрган депутат Рўзақул Холмуродов, ҳуқуқшунос Султон Абдураимов, тарихчи Мираҳмад Мирхолдоров, олимлардан Муҳаммад Саид, Умринисо Мусаевалар билан танишдим. Қозоғистонда озми-кўпми, ошкоралик бор. Шундан фойдаланиб гоҳ ўз фамилиям, гоҳ тахаллус билан унча-мунча мақолалар чоп эттирдим, талабаларга дарс ўтдим. Ўзбекистондан бу ерга ўтиб ишлаётган бечора мардикорларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишга масъул бўлган халқаро ташкилотда ишладим…

Бердиёр Жума:- Адабиётда ва ҳаётда энг ёмон кўрган ва энг яхши кўрган нарсаларингиз ҳақида гаплашсак?

Б. Норбой:- Ҳаётда ҳам адабиётда ҳам халқини сотганларни, унга зулм қилганлар ва қилаётганларни ёмон кўраман! У ёки бу ният, таъма билан маддоҳлик қилганлар ва қилаётганларни ҳам халқини сотганлар сафига қўшиш мумкин… Жабрланганлар (Юсуф Жума, Мамадали Маҳмуд, Мурод Жўраев, Санжар Умаров, журналист Солижон Абдураҳмонов, ҳуқуқ ҳимоячиси Аъзам Турғун, Муҳаммад Бекжон кабилар)га, ҳатто бир пайтлар ҳукуматда ишлаб кейинчалик демократлар сафига ўтган Шукрулло Мирсаидов, Бобурмирзо Маликов кабиларга ҳам), жоним ачийди. Халқни эъзозлаган, унинг оғир кунларида ҳамдард бўлган кишиларни жонимдан ҳам яхши кўраман. Жабрланганларни ҳимоя қилиб юрган дўстларимга, ҳатто дўст бўлмаганларга ҳам раҳмат айтгим келади. Бир пайтлар халққа қарши ишлар қилган бўлсада, кейинчалик қамоқ жабрини тортган Раъно Абдуллаева ҳақида роман ёзган Жонрид ака Абдуллахоновга меҳрим ошди… Адабиётда яна самимиятни, буюк асарларни эъзозлайман…

Маҳкамбой Тожиев:- Шунинг учун ҳам Юсуф Жумани жон танингиз билан ҳимоя қилаётган экансизда?

Б. Норбой:- Шундай деса ҳам бўлади. Юсуф тили ва дили бир шоир. Халқ ҳақидаги айрим шеърларидаги нафратни ҳисобга олмаганда уни ўзбекни, туркий миллатларни, умуман яхши одамларни жон дилидан яхши кўриши ва ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишини шеърларидан сезиб турасиз.Уни ҳимоя қилмаслик мумкин эмас.

Маҳкамбой Тожиев:- Юсуф Жума ҳам Сизни яхши кўради, шекилли, «Байрамларда, сайлларда, Ботир Норбой айтилмайди», деб шеър ёзган.

Б. Норбой:- Бир-бировни яхши кўриш, аввало Аллоҳдан, иккинчидан ҳар бир кишининг феълидан. Менга бағишланган шеърга келганда, унинг ҳам ўз тарихи бор. Қайсидир қишда ВВСнинг ўзбек хизмати ўн ёшга кирганини нишонлашди. Даврани олиб бораётганлар кўп одамлар қатори ВВС мухбирларини ҳам тилга олиб ўтишди. Лекин нимагадир мени ҳақимда индашмади. Буни ўша ерда қатнашаётган Юсуф кўриб турувди. “Сизни айтишмадию”, деди. “Қўяверинг, мен уларнинг тилга олишига зор эмасман”, деб қўя қолдим. Кейинроқ “Озодлик” радиоси мустақиллик ва ўзбек тилига давлат мақоми берилишига бағишлаб эшиттириш қилган. Ўша ерда тил учун курашганларнинг номлари саналган ва менинг исмим (шу жумладан, Гулчеҳра опа, Ёдгор ака, Юсуф Жума номлари ҳам) эсларидан чиққан. Эсларидан чиқмаган тақдирда ҳам хафа бўлмасдим. Чунки, тил учун кураш йилларида юзлаб зиёлилар қатори фисабулло курашганмиз. Аммо газета билан, митинглар ва бошқалар билан боғлиқ фаолиятимни яхши билгани учун бу ҳол Юсуфга қаттиқ таъсир қилган шекилли, узунгина шеър ёзган.

Маҳкамбой Тожиев:- Ўзингизнинг танқидчилик фаолиятингизда адашган, яъни бўш асарларга юқорироқ, яхши асарларга пастроқ баҳо берган пайтларингиз бўлмаганми?

Б. Норбой:- Яхши савол бердингиз! Дастлабки пайтларда, устозларнинг маслаҳати билан адабиётда мавқеи баландроқ адибларнинг китоблари ҳақида мақтов мақолалар ёзган пайтларим бўлди… Ўша пайтда, устозларда ва табиий менда ҳам:“ўзингга йўл очиш, истеъдодларни ёқлаш, уларни ёмон маънодаги танқидлардан асраш учун унча-мунча мансабдорларни мақтаб қўйиш ҳам мумкин” деган тушунча бор эди, Бироқ, шу хил тамойилларга берилмаган мунаққидлар, шоирлар ҳам борлигини кейинчалик билиб қолиб улар даврасида ўзимни балиқдаги сувдай ҳис эта бошладим. Муҳаммад Солиҳ, Иброҳим Ҳаққулни бу хил тамойилларга кам берилган қаламкашлардан дейиш мумкин. Кейинги ишларимда ўзимга ёқмаган асарлар ҳақида камроқ ёзишга интилмоқдаман…Яхши асарларга(Масалан, Саида опа Зуннунованинг бир тўртилигига) паст баҳо берганим ҳақида Иброҳим Ҳаққул ёзган. Балки тўғридир. Аммо ўзим ўша асарни жуда зўр деб ҳисобламайман.
Бердиёр Жума:- Бироз чўзилган, аммо Сизнинг ҳаётингиз ва ижодингиз ҳақида маълум тасаввур берадиган суҳбатимиз ниҳоясида умрингизга ва ижодингизга барака тилаймиз. Адабиётимизда узоқ яшаб қоладиган мақолалар, асарлар ёзишингизга тилакдошмиз.

Б. Норбой:- Раҳмат! Тилакларингиз ўзингизга ҳам йўлдош бўлсин! Халқимизнинг ёруғ кунлари кўпроқ бўлсин! Мард ва маҳоратли адиблар кўпайсин! Адабиётимиз буюк асарлар билан бойисин! Зеро адабиёт буюк чўққиларга чиқса, халқнинг руҳий олами ҳам шунчалик буюклашади.Руҳи сўник эмас, руҳи буюк халқнинг фарзанди бўлиш ҳам катта бахт!

Таҳририятдан:

Суҳбатнинг қисқароқ варианти(асосан Бердиёр Жума саволлари ва Б.Норбой жавоблари) – Қозоғистонда чиқадиган “Адабиёт ва санъат” номли ойлик газетанинг 2007 йил декабрь сонида чоп этилган.

www.botirnorboy.yangidunyo.org